خصوصیات ظاهری ماهیان

خصوصیات ظاهری ماهیان

شکل ماهی :

ماهی ها به اشکال متفاوتی هستند، برخی دوکی شکل هستند(فوزیفورم) ، مثل کپور، قزل آلا وتون ماهیان.

برخی سوزنی شکل هستند مثل سوزن ماهیNeedle fish در خلیج فارس ونی ماهی در آب های دریای خزر.

برخی از سطح پشتی به شکمی (ازبالا به پائین) فشرده شده اند (دپرسی فورم) هستند، مثل سپر ماهیان.

برخی از پهلو به پهلو فشرده شده اند( کمپرسی فورم) که در این حالت یا دارای تقارن هستند( مثل حلوا سفید، حلوا سیاه، ماهی سیم) ویا تقارن ندارند. در حالی که تقارن نداشته باشند اگر هر دو چشم در سمت راست باشد، آن ها را راست رو واگر هر دو چشم در سمت چپ باشد، آن ها را چپ رو می گویند مثل کفشک ماهیان.

برخی نیز استوانه ای شکلند مثل مار ماهی دهان گرد(لامپری).

 

شکل دهان :

دهان ممکن است فوقانی باشد به این گونه که فک بالایی کوچک تراز فک پائینی است مثل زمین کن ، فیتوفاک...

دهان ممکن است تهتانی باشد، فک بالایی بزرگ تر از فک پائینی باشد مثل خاویاری، کوسه ماهیان...

دهان انتهایی، فک بالایی وفک پائینی تقریبا با هم برابر هستند مثل کپور ماهیان، قزل آلا...

دهان خرطومی(لوله ای) وقادر به مکیدن ذرات غذایی از درون آب مثل تاس ماهیان.

دهان ثابت مثل آزاد ماهی ، ماهی کفال.

دهان به صورت صفحه ای برای چسبیدن به بدن سایر ماهیان مثل دهانگردان.

باله ها

عامل اصلی حرکت ماهیان در آب باله دمی است، باله سینه ای وشکمی برای حفظ تعادل، چرخش، پیشروی در آب وتوقف بکار می رود.

باله دمی

باله دمی براساس این که ستون مهره ها در آن پیشروی کرده باشد یا نه وبر اساس اندازه وتقارن قسمت بالایی وپائینی تقسیم بندی می شوند:

1-   باله دمیHetrocercal  : لوب بالایی از لوب پائینی بزرگ تر است وستون مهره ها در لوب پائینی نفوذ کرده است مثل کوسه ماهیان.

2-   باله دمی Homocercal  : ستون مهره ها در داخل باله دمی نفوذ نکرده ولوب بالایی وپائینی تقریبا با هم برابر هستند مثل اکثر ماهیان.

3-   باله دمی ستوندارDifycercal : ستون مهره ها تا انتهای باله دمی امتداد دارد مثل لامپری (دهانگردان).

4-   باله دمی ابتداییProthocercal :انتهای ستون مهره ها توسط غشایی پوشیده شده است مثل لارو تمام ماهیان پس از خروج از تخم.

 

باله مخرجی

باله مخرجی معمولا یک عدد است . روغن ماهی دو عدد باله مخرجی دارد. در مارماهی دهانگرد باله مخرجی تحلیل رفته که فقط اثری از آن باقی مانده است وتنها در فصل تولید مثل رشد می کند. برخی سپر ماهیان باله مخرجی ندارند. در گامبوزیا که دارای لقاح داخلی است تعدادی از شعاع های باله مخرجی جنس نر به عضوی به نام Gonopodium برای انتقال اسپرم به ماهی ماده تبدیل شده است.

 

باله پشتی

در ماهیان آب شیرین، باله پشتی معمولا یک عدد ودر وسط ناحیه پشتی است اما ماهیان دریایی غالبا دو عدد باله پشتی دارند مثل سوف ماهیان، کفال ماهیان.

اردک ماهیان، ماهیان خاویاری وماهیان خارو، یک عدد باله پشتی در قسمت عقب ناحیه پشتی دارند. اسبله یک عدد باله پشتی اما در قسمت جلوی ناحیه پشتی دارد.

برخی روغن ماهیان (Godidae) دارای سه باله پشتی هستند که در ایران وجود ندارند. در دریای خزر فقط یک نوع روغن ماهی داریم به نام(Lota lota) که دو عدد باله پشتی دارد. حلوا سفید در بچگی دو باله پشتی دارد اما بعدا باله پشتی اولی محو می شود به طوری که در زمان بلوغ وحتی قبل از آن فقط یک باله پشتی دارد.

برخی سپر ماهیان باله پشتی ندارند. باله پشتی بعضی از ماهیان به اندامی مکنده برای چسبیدن به بدن سایر ماهیان تبدیل شده است مثل چسبک ماهی که به بدن کوسه می چسبد وبا هم زندگی همزیستی دارند، کوسه برای چسبک غذا تهیه می کند وچسبک هم قدرت دیدش خیلی بیشتر از کوسه است ومی تواند کوسه را هدایت کند.

 

باله شکمی

در کوسه های نر وسپر ماهیان نر، تعدادی از شعاع های باله شکمی تغیر شکل یافته وبه اندامی به نام کلاسپر(Clasper) یا(Myxopterygium) یا(Pterygopodium) تبدیل شده است. این ماهیان لقاح داخلی دارند وعمل کلاسپر انتقال اسپرم به ماهی ماده است.

در گاو ماهیان، دوباله شکمی به هم چسبیده اند وبه کمک آ ن ها ماهی به بستر رودخانه یا دریا می چسبد. باله های شکمی ممکن است در عقب سطح شکمی( ماهیان خاویاری)، در وسط سطح شکمی( کپور ماهیان، آزاد ماهیان) ویادر جلوی سطح شکمی( سوف ماهیان، کفال ماهیان) قرار داشته باشد.

باله ها به دو دسته تقسیم می شوند:

بدون شعاع (باله چربیAdipose fin  ) درآزاد ماهیان، حسون ماهیان وبرخی گربه ماهیان.

دارای شعاع که خود دو دسته هستند1- زوج (سینه ای Pectoral)، (شکمی Ventral)

                                        2- فرد (پشتی Dorsal)،(مخرجی Anal)،

                                         (دمی Caudal).

شعاع های باله ها خود نیزبه دو دسته تقسیم می شوند:

1-   شعاع سخت ( غیر مشعب، خار)، نوک تیز وخار مانند هستند وتعداد آن ها را با اعداد یونانی (رومی) می نویسند.

2-   شعاع نرم (منشعب)، به آسانی خم می شوند ونوک آن ها شاخه شاخه است وتعداد آن ها را با اعداد انگلیسی یا فارسی می نویسند.

در مطالعات بیومتری، اغلب از باله پشتی ومخرجی برای شمارش تعداد شعاع استفاده می شود. در ماهیانی که دو عدد باله پشتی دارند، معمولا باله پشتی اولی فقط شعاع سخت دارد وباله پشتی دوومی تعدادی شعاع سخت وتعدادی شعاع نرم دارد.

 

خط جانبی (Lateral Line)

خط جانبی کانالی است که از سر تا دم ماهی کشیده شده است. این کانال در سطح بدن در بسیاری از ماهیان توسط فلس هایی سوراخدار پوشیده شده است . درون این کانال، سلول های حسی وعصبی وجوددارند که امواج وفشارهای آبی ناشی از حرکات سایر آبزیان و...

راتشخیص می دهند. سیسم خط جانبی در تمام ماهیان هست ولی در بعضی ها، فلس های پوشاننده خط جانبی سوراخ ندارند که اصطلاحا می گویند این ماهیان خط جانبی ندارند در صورتی که به طور واقعی دارند.

کپور ماهیان وآزاد ماهیان خط جانبی دارند ولی شگ ماهیان، گاو ماهیان و کفال ماهیان خط جانبی ندارند. در بعضی از ماهی ها خط جانبی ناقص است مثل ماهی Rhodeus sericeus که در آن خط جانبی کوتاه است وتا انتهای بدن نمی رسد. در اردک ماهی  Esox lucius در اوایل زندگی خط جانبی ناقص است ولی با رشد ماهی به تدریج خط جانبی ماهی کامل می شود. در مقوا ماهیان( گیش ماهیان، برگ ماهیان،Carangidae) خط جانبی به صورت ملاقه وارونه است که قسمت عقبی آن یک سری برجستگیهای نوک تیز وریز به نام اسکیوت(Scut) دارد. خط جانبی کوسه روی سرش است که به آن آمپول لورنس (آمپول لورنز) می گویند.

معمولا قمت چپ بدن ماهی را برای مطالعات سیستماتیک وقسمت راست ماهی را برای ایجاد شکاف ومطالعات تشریحی (کالبد شکافی) قرار می دهند.

از تعداد فلس های سوراخ خط جانبی ، تعداد فلس های جلوی باله پشتی تا بالای خط جانبی وتعداد فلس های جلوی باله مخرجی تا پائین خط جانبی برای شناسایی گونه ماهیان استفاده می شود.

ساقه دمی(Caudal peduncle)

اگر از انتهای باله مخرجی برخط جانبی عمودی رسم کنیم ، از نقطه تقاطع عمود رسم شده وخط جانبی تا انتهای ستون مهره ها را ساقه دمی می گویند. در بعضی ماهیان خصوصا کپور ماهیان ، در محلی که حداقل عرض ساقه دمی وجود دارد، تعداد فلس های دور ساقه دمی را شمارش می کنند. فلس های دور ساقه دمی را Circum peduncle scale می گویند.

فلس (پولک)

علم فلس شناسی را Lepidology می کویند. چهار نوع فلس وجود دارد که به ترتیب تکامل عبارتند از:

1-   فلس صفحه ای (placoid) ، قدیمی ترین نوع فلس است، در کوسه ماهیان وسپر ماهیان وجود دارد. اگر در کوسه ماهیان از طرف سر به طرف دم دست بکشیم چیزی احساس نمی کنیم ولی اگر از طرف دم به طرف سر دست بکشیم ، زبری خاصی احساس می شود که این زبری در واقع نوک فلس های پلاکوئیدی کوسه است.

2-   فلس لوزی شکل (Ganoid) ، در قسمت فوقانی باله دمی وجلوی باله سینه ای تاس ماهیان از این نوع فلس است .

3-   فلس دایره ای (Cycloid) ، این نوع فلس در کپور ماهیان دیده می شود.

4-   فلس شانه ای(Ctenoid) ، تکامل یافته ترین نوع فلس است، سوف ماهیان ، کفال ماهیان دریایی وجود دارد ( کفال ماهیان آب شیرین فلس سیکلوئیدی دارند) . در کفشک ماهیان سطحی که بینا است فلس کتنوئیدی وسطحی که نابینا است فلس سیکلوئیدی دارد.

فلس ها ممکن است در سطح پوست (اغلب ماهیان فلس دار نظیر کپور وقزل آلا)، یا در زیر پوست (نیزه ماهیان که فک بالایی آن ها تیز ونیزه شکل است وفک پائینی آن ها هم نوک تیز ولی کوتاه تر است ویادر ناحیه میان پوست( مار ماهی مهاجر)، قرار داشته باشند.

سبیلک (Barbel)

سبیلک ها زوائدی نخی شکل هستند. گیرنده های چشایی عمدتا روی سبیلک ها متمرکز شده اند. سبیلک ها از لحاظ اندازه، تعداد وموقعیت قرار گرفتن بر روی پوزه، در شناسایی گونه های ماهیان مهم هستند.در فیل ماهی سبیلک ها از پهلو به پهلو فشرده شده اند( صفحه مانند هستند) .

در ماهی شیپ سبیلک ها منشعب یا رشته رشته هستند که با این خصوصیت به راحتی از سایر گونه های خاویاری متمایز می شوند.

برخی ماهیان سبیلک ندارندمثل بنی(Barbus sharpey)، روغن ماهیان یک عدد سبیلک زیر فک تحتانی دارند ومار ماهی خار دار چیزی شبیه سبیلک روی فک فوقانی دارد.

ماهی حمری( Barbus luteus) یک جفت سبیلک دارد .

 ماهی کپور معمولی (Cyprinus carpio) ، وماهی شیربت(Barbus grypus) هرکدام دو جفت سبیلک دارند.ماهی اسبله سه جفت سبیلک دارد.

نکته: زبان در ماهی بعنوان اندام چشایی نیست وبیشتر برای گرفتن وهدایت کردن غذا به کار می رود، ودر این جا سبیلک ها به عنوان اندام چشایی کاربرد دارند.

 

دندان

دندان در ماهیان ممکن است بر روی فکین، سقف دهان، روی زبان ویا حتی مدخل آبشش قرار داشته باشند. محل قرار گرفتن دندان ها وتعداد آن ها در شناسایی گونه ها کمک می کند.

برخی از ماهیان دندانی موسوم به دندان ومر(Vomer) در وسط سقف دهان دارند، مثل آزاد ماهیان ، اردک ماهیان ، اسبله ها ومار ماهیان حقیقی( مهاجرanguillidae).

برخی ماهیان در مدخل حلق، تعدادی دندان دارند. برای دیدن آن ها باید سر پوش آبششی را برداریم وسپس چهار عددآبشش را هم برداریم. در حفره ای که پیدا می شود دندان هایی موسم به دندان های حلقی (Pgaryngeal teeth) قرار دارند، دندان های حلقی 

1 یا 2 ویا حداکثر 3 ردیفی  هستند، مثلا در کپور نقره ای وکپور سر گنده ندان حلقی 1 ردیفی به صورت 4-4 وجود دارد یا در ماهی سوف دندان حلقی 1 ردیفی وبه صورت    5-6 یا 5-5 ویا 6-6 می باشد.

در بعضی ماهیان وخصوصا در فصل تولید مثل، دندان ها می افتد سپس مجددا به جای آن ها دندان های جدیدی در می اید( رشد می کند). برخی ماهیان دندان ندارند. ماهیان خاویاری در دوران جنینی وقبل از بلوغ دندان دارند ولی بعد ها دندانشان می افتد به طوری که در زمان بلوغ اصلا دندان ندارند.

 

سوراخ بینی

سوراخ بینی معمولا بالای دهان وجلوی چشم قرار دارد وغالبا دو عدد است. هر حفره بینی توسط یک چین پوستی به دو بخش تقسیم می شود که از یک طرف آب وارد واز طرف دیگر خارج می شود. ته حفره بینی معمولا بسته است . در ماهیان دودمی حفره بینی با دهان وحلق در ارتباط است.

در کوسه ماهیان وسپر ماهیان سوراخ های بینی در زیر سر قرار دارند. در مار ماهی دهان گرد فقط یک عدد سوراخ بینی ودر روی پیشانی وجود دارد.

سوف ، اسبله ومار ماهیان استخوانی دو جفت (4 عدد) سوراخ بینی دارند.

 

چشم

چشم در ماهیان دو عدد است که در طرفین سر(کپور) ویا در بالا ترین نقطه سر ( زمین کن ، گاو ماهی ) قرار دارند. چشم ماهی ، پلک ، مژه وغدد اشکی ندارد. بعضی ماهیان پلک خاصی به نام پلک سوم یا غشای پلکی دارند ( بمبک معمولی ، شگ ماهیان ، کفال ماهیان وراشگو ماهیان). اغلب ماهیان پلک سوم ندارند.

عدسی چشم ماهیان مدور (کروی) است ،(در پستان داران محدب الطرفین است ) . همچنین قطرش کم وزیاد نمی شود وفقط به وسیله عضلات چشم عقب وجلو می رود ( در پستان داران عمل تطابق عدسی با تغییر تحدب آن انجام می شود).

در چشم ماهیان هنگام برخورد نور با آن شکسته نمی شود چون ضریب شکست نور در آن با ضریب شکست نور در آب برابر است.

زاویه دید چشم انسان 180 درجه است ولی زاویه دید افقی ماهی 170 – 160 درجه وزاویه دید عمودی آن 150 درجه می باشد . دو چشم ماهی در جلوی سرش زاویه ای

20-30 درجه تشکیل می دهد واجسامی که در این محدوده باشند دیده نمی شوند. ماهیان اشیای بیرون آب را فقط در زاویه بین دو چشمی 98 – 97 درجه می بینند.

ماهیان رنگ ها را می بینند ولی به طور دقیق تشخیص نمی دهند . ماهیانی که در غارها زندگی می کنند چشم ندارند نظیر:

Iranocypris typhlops)) ماهی کور ، از خانوادهCyprinidae

(Cobitis smithi) از خانواده  Cobitidae